Triết gia nổi tiếng Judith Butler và “yêu sách” cho những cuộc đời lệch chuẩn

“Yêu sách của Antigone: Thân tộc giữa sự sống và cái chết” – một tác phẩm của triết gia nổi tiếng Judith Butler, người đã đi ngược lại số đông để tiếp nhận bi kịch kinh điển của Hy Lạp dưới một góc nhìn hoàn toàn mới, góc nhìn của nữ quyền và bình đẳng giới.

Triết gia nổi tiếng Judith Butler và “yêu sách” cho những cuộc đời lệch chuẩn - 1 Triết gia Judith Butler 

Trước khi bước vào đấu trường tranh cãi về Antigone cùng Butler, hãy nhớ lại vở kịch từng được đề cập nhiều nhất trong lịch sử triết học và lý thuyết chính trị phương Tây – “Antigone” của Sophocles. 

Lấy bối cảnh thành Thebes cổ đại, Antigone nằm trong bộ ba câu chuyện kể về gia đình bi thương của ông vua Oedipus giết cha lấy mẹ, nói về số phận cô con gái Antigone – kết quả của mối tình oan nghiệt này. Antigone là bi kịch tưởng chừng khép lại câu chuyện ấy, song cũng mở ra những tranh cãi vô tận cho đến ngày nay.

Khi tìm hiểu tiến trình lịch sử tiếp nhận vở kịch Antigone, George Steiner – Triết gia gốc Pháp chỉ ra rằng, mối quan tâm dành cho Antigone chỉ rơi xuống hàng thứ hai sau năm 1905, đặc biệt sau khi Nhà phân tâm học Sigmund Freud chọn “Oedipus làm vua” (vở kịch trước Antigone) làm trường hợp phân tích cho lý thuyết phân tâm học của mình. Steiner luôn đặt ra câu hỏi, “điều gì sẽ xảy ra nếu phân tâm học lấy Antigone, thay vì Oedipus, làm xuất phát điểm của mình?”. 

Và đến năm 1988, khi Judith Butler cho ra đời “Yêu sách của Antigone: Thân tộc giữa sự sống và cái chết”, làn sóng quan tâm với tác phẩm này lại một lần nữa trỗi dậy, khi nó cố gắng trả lời câu hỏi của Steiner đặt ra nhưng không theo đuổi. Thay vì lấy Creon – nhân vật đại diện cho nam quyền làm tâm điểm, Butler đứng từ góc nhìn của nàng Antigone để luận giải.  

Mới đây, trong tọa đàm “Đọc Butler đọc Antigone” tổ chức tại Viện Goethe nhân dịp ra mắt bản dịch tiếng Việt của tác phẩm (Nhà xuất bản Phụ nữ), dịch giả Nguyễn Thị Minh đã đề cập tới bối cảnh để nữ triết gia bước vào đấu trường tranh cãi về Antigone, đó là bối cảnh của nữ quyền luận và nghiên cứu giới. Ở đó, Antigone thường được cho là hình ảnh của nữ giới, đại diện cho gia đình và thân tộc, “kẻ” có “hành động ngôn từ là một tội chết” trong xã hội Hy Lạp đương thời.

Bàn về Antigone, Butler chọn một tiêu điểm khác so với đại đa số học giả,  chất vấn tất cả những điều này: Thứ nhất là bản thân tính đại diện của Antigone, ở chỗ nàng là một nhân vật hư cấu, không thể dễ dàng được đem ra làm hình mẫu mà không rơi vào phi thực tế. Thứ hai, Antigone khó lòng là đại diện tiêu biểu cho nữ quyền, vì chính nàng cũng dính líu vào quyền lực mà nữ quyền đang chống lại.

Triết gia nổi tiếng Judith Butler và “yêu sách” cho những cuộc đời lệch chuẩn - 2 Dịch giả Nguyễn Thị Minh (phải) trong tọa đàm “Đọc Butler đọc Antigone” tại viện Goethe

Với Butler, nàng Antigone không hẳn là người đáng phải đứng mũi chịu sào cho những quy chụp lệch lạc vốn tồn tại từ trước đến nay. Bản thân Antigone cũng không phải hình mẫu phụ nữ thuần túy: nàng không hành động, nói năng như nữ giới, không lấy chồng, sinh con. Antigone cũng khó lòng đại diện cho thân tộc, vì những rắc rối, lệch chuẩn của thân tộc mà nàng gắn vào: nàng là đứa con sinh ra trong một gia đình loạn luân – Oedipus giết cha (Laius), lấy mẹ (Jocasta) và sinh ra Polyneices, Eteocles, Antigone, Ismene; nàng chỉ yêu và chết vì người anh trai Polyneices chứ không phải vì bất cứ một người thân nào khác.

“Nàng không thuộc về con người, nhưng nói bằng ngôn ngữ của con người. Bị cấm hành động, nhưng nàng vẫn hành động, và hành động của nàng hầu như không phải một sự đồng hóa đơn giản với một quy chuẩn hiện có”, Butler viết. 

Bằng góc nhìn tiệm cận với đương đại, Butler đã đưa cuốn sách ra khỏi một cách đọc có phần cố hữu. Khi đọc Yêu sách của Antigone, John Seery đã phải thốt lên, cuốn sách là “một trong những tác phẩm quan trọng nhất của giới học thuật trong 50 năm qua”, không những vậy, “một cách đọc như thế về một văn bản cổ điển chỉ khoảng 2.500 năm mới xuất hiện một lần”. 

“Cuốn sách chính là nỗ lực của Butler để chứng minh Antigone là một nhân vật có khả năng mở ra những khả thể, khiến chúng ta buộc phải suy nghĩ lại và phần nào mở rộng ranh giới của những quy chuẩn tưởng chừng tự nhiên và bất di bất dịch, trong lịch sử cũng như trong đời sống. Ta cũng sẽ thấy ở đây các khái niệm làm nên xương sống cho cả sự nghiệp của Butler cho đến hiện nay: khái niệm về chủ thể ham muốn, tính biểu hành, và tính bấp bênh của đời sống con người trên thế gian”, dịch giả Nguyễn Thị Minh chia sẻ.

“Yêu sách của Antigone” không chỉ là một tác phẩm mẫu mực về tư duy phê phán mà quan trọng hơn, tác phẩm đã đặt lại câu hỏi về nhiều vấn đề tranh cãi trên thế giới cũng như ở Việt Nam: nữ quyền hay bình đẳng giới. Và quả thật, trong vô số các công trình kinh điển bàn về Antigone, cuốn sách của Judith Butler vẫn là một dấu mốc xuất sắc, một cuốn sách đáng đọc, đáng ngẫm cho những độc giả yêu triết học!

Judith Butler hiện giảng dạy tại Khoa Văn học so sánh và chương trình Lý thuyết phê phán tại Đại học California, Berkeley, là một triết gia, nhà nghiên cứu giới rất có ảnh hưởng, đồng thời là người luôn ủng hộ một cuộc đời đáng sống dành cho con người (đặc biệt là phụ nữ, người không theo quy chuẩn giới thông thường, người thuộc nhóm thiểu số về tính dục). Câu nói của bà được trích dẫn nhiều và rất được ủng hộ là “Cuộc đời đáng sống hơn khi ta không bị giam cầm trong những phạm trù không phù hợp với mình, những phạm trù áp đặt và lấy đi tự do của mình”.  None

PHẠM HẰNG

Tin liên quan

Tin mới nhất

Phát động cuộc thi viết

Phát động cuộc thi viết "Kỷ niệm 70 năm Giải phóng Thủ đô: Ký ức tự hào”

Báo Hà Nội mới vừa tổ chức lễ phát động viết kỷ niệm 70 năm Giải phóng Thủ đô “Ký ức tự hào”. Cuộc thi hướng tới kỷ niệm 70 năm Ngày Giải phóng Thủ đô (10/10/1954 – 10/10/2024) và 67 năm ngày Báo Hà Nội mới xuất bản số hằng ngày đầu tiên (24/10/1957 - 24/10/2024). Cuộc thi nhằm tuyên truyền sâu rộng về tầm quan trọng, ý nghĩa lịch sử của ngày Giải phóng Thủ đô, truyền thống